सम्पादकिय
नेपाल बहुसांस्कृतिक र बहुजातीय समाज भएको देश हो। यहाँका हरेक पर्व र चाडले केवल धार्मिक श्रद्धा मात्र होइन, सामाजिक एकता र सांस्कृतिक पहिचानको सन्देश पनि बोकेको हुन्छ। वर्षभरि मनाइने अनेक पर्वहरू मध्ये तिहार र छठ हाम्रो जीवन र संस्कृतिसँग गहिरो सम्बन्ध राख्ने महत्वपूर्ण चाड हुन्। यी दुवै पर्वले प्रकृतिप्रतिको सम्मान, परिवारप्रतिको प्रेम र समाजप्रतिको जिम्मेवारीको भाव प्रकट गर्छन्।
तिहार : उज्यालो र सम्बन्धको पर्व
तिहारलाई दीपावली वा यमपञ्चक पनि भनिन्छ। यो पाँच दिनसम्म मनाइने पर्व हो — काग तिहार, कुकुर तिहार, गाई तिहार, गोरु तिहार र भाइटीका गरी। प्रत्येक दिनको आफ्नै धार्मिक र सांस्कृतिक अर्थ छ।
तिहारले उज्यालो, सौन्दर्य र प्रेमको प्रतीक बोकेको छ। यस पर्वमा घर–घरमा दियो बालिन्छ, घर सफा गरिन्छ र लक्ष्मी पूजाको माध्यमबाट धन, समृद्धि र उज्यालो जीवनको कामना गरिन्छ। दियोको उज्यालोले अन्धकारलाई हटाउने मात्र होइन, मन र समाजमा ज्ञान, सत्य र प्रेम फैलाउने सन्देश दिन्छ।
भाइटीकाको दिन तिहारको आत्मा झल्किन्छ। दिदीबहिनीले दाजुभाइलाई टिका लगाउँछन्, मिठा पकवानहरू खुवाउँछन् र दीर्घायुको कामना गर्छन्। दाजुभाइले दिदीबहिनीप्रतिको माया र सुरक्षाको वाचा गर्छन्। यसरी तिहारले पारिवारिक सम्बन्धलाई अझ गहिरो बनाउँछ र सामाजिक स्नेहलाई मजबुत बनाउँछ।
त्यस्तै देउसी–भैलोको परम्पराले तिहारमा रमाइलो वातावरण सिर्जना गर्छ। गाउँ–गाउँमा युवा समूहहरू देउसी र भैलो गाएर रमाउँछन्, जसले सामाजिक सम्बन्ध बलियो बनाउने र लोकसंस्कृतिको संरक्षण गर्ने काम गर्छ। तिहारले सन्देश दिन्छ — अन्धकार हटाऊ, उज्यालो फैलाऊ; वैमनस्य घटाऊ, प्रेम बढाऊ।
छठ : आस्था, शुद्धता र प्रकृतिप्रतिको सम्मान
तिहारपछि आउने अर्को महान् पर्व हो — छठ। यो विशेषगरी मधेस क्षेत्रको प्रमुख पर्व हो, तर अहिले देशभर मनाइन्छ। छठ पर्वमा सूर्यदेव र छठी माईको आराधना गरिन्छ। सूर्यलाई जीवन, ऊर्जा र प्रकाशको स्रोत मानिन्छ।
छठ पर्व चार दिनसम्म चल्ने गर्दछ — नहाय–खाय, खरना, संझा अर्घ्य र बिहान अर्घ्य। यस पर्वमा महिलाहरू (व्रतालु) कठोर व्रत बस्छन्, शुद्धता र संयम पालना गर्छन्। उनीहरूले नदी, तलाउ वा पोखरीमा स्नान गरी अस्ताउँदो र उदीएको सूर्यलाई अर्घ्य दिन्छन्।
छठ केवल धार्मिक अनुष्ठान होइन — यो पर्यावरण र प्रकृतिप्रतिको गहिरो सम्मानको प्रतीक हो। सूर्य, जल, माटो र वायु — यी सबैलाई पवित्र मानेर सम्मान गर्ने हाम्रो परम्पराले सन्देश दिन्छ कि मानव जीवन प्रकृतिसँग जोडिएको छ।
छठमा देखिने अनुशासन, श्रम र आस्थाले नेपाली समाजमा महिलाको भूमिकालाई पनि उजागर गर्छ। व्रतालु महिलाहरूले परिवारको सुख, स्वास्थ्य र समृद्धिको लागि उपवास गरी प्रार्थना गर्छन्। यसले मातृत्व, समर्पण र श्रद्धाको उच्च उदाहरण प्रस्तुत गर्छ।
हाम्रो संस्कृति र आधुनिक चुनौती
तिहार र छठजस्ता पर्वहरूले हाम्रो सांस्कृतिक पहिचानलाई जोगाइरहेका छन्। यी पर्वले धार्मिक श्रद्धा मात्र होइन, सामाजिक सहिष्णुता र सह–अस्तित्वको सन्देश पनि दिन्छन्। तर पछिल्ला वर्षहरूमा भड्किलो प्रदर्शन, अत्यधिक खर्च र पश्चिमी संस्कृतिको प्रभावले हाम्रो मौलिकता धमिल्याउने खतरा बढ्दै गएको छ।
चाडपर्वलाई केवल रमाइलो र सजावटको माध्यम होइन, भावनात्मक र सांस्कृतिक मूल्यको प्रतीकका रूपमा बुझ्न जरुरी छ। तिहारका दियोहरू केवल बत्ती होइनन् — ती ज्ञान र मानवताको प्रकाश हुन्। छठका अर्घ्यहरू केवल पूजा होइनन् — ती प्रकृतिप्रतिको आभार र कृतज्ञताको प्रतीक हुन्।
यस युगमा प्रविधि र आधुनिकता आवश्यक छन्, तर ती हाम्रो संस्कृतिको स्थानमा होइन, साथमा रहून्। आफ्ना बालबालिकालाई यी पर्वहरूको अर्थ, मूल्य र सन्देश सिकाउनुपर्छ ताकि हाम्रो संस्कृति पुस्तौंदेखि पुस्तासम्म जीवित रहोस्।
तिहार र छठ केवल पर्व होइनन् — ती नेपाली जीवन दर्शनका प्रतीक हुन्। तिहारले उज्यालो र सम्बन्धको सन्देश दिन्छ, छठले श्रद्धा र शुद्धताको। यी पर्वहरूले हाम्रो जीवनमा आध्यात्मिकता, प्रेम र एकताको ऊर्जा भरिदिन्छन्।
हामी सबैले यी चाडहरूलाई धर्मभन्दा माथि उठेर हाम्रो संस्कृति, एकता र राष्ट्रिय पहिचान का रूपमा मनाउनुपर्छ। किनकि यही पर्वहरू हाम्रो समाजको आत्मा हुन्, जसले हाम्रा पुस्ता, भावना र संस्कृतिलाई एक सूत्रमा बाँधिरहेका छन्।
✍️ – लोकेन्द्रराज शर्मा
