नेपालको शिक्षा प्रणालीले वर्तमानमा विभिन्न चुनौती र अवसर दुवैको सामना गरिरहेको छ। विगतका वर्षहरूमा शिक्षामा पहुँच विस्तार भए पनि गुणस्तर, प्राविधिक सीप र बजारको माग बीचको तालमेल अझै पनि एक प्रमुख चुनौतीको रूपमा खडा छ। भविष्यको आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्न वर्तमान शिक्षा प्रणालीमा व्यापक सुधारको खाँचो देखिन्छ।
वर्तमान शिक्षा प्रणालीको अवस्था
नेपालमा आधारभूत शिक्षामा पहुँच उल्लेखनीय रूपमा बढेको छ। शिक्षामा सबैको पहुँच पुर्याउने लक्ष्यका साथ सरकारले विभिन्न कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरिरहेको छ। तथापि, शिक्षाको गुणस्तरमा भने अझै प्रश्नचिह्न कायमै छ।
* घोकाइमा आधारित शिक्षा: हाम्रो शिक्षा प्रणाली अझै पनि घोकाइमा आधारित छ, जसले विद्यार्थीहरूको रचनात्मकता र समालोचनात्मक सोचको विकासमा बाधा पुर्याइरहेको छ। परीक्षामा राम्रो अंक ल्याउनुलाई मात्र सफलता मान्ने प्रचलनले विद्यार्थीहरूमा वास्तविक ज्ञान र सीपको भन्दा बढी घोक्ने प्रवृत्ति बढाएको छ।
* सीपमा आधारित शिक्षाको अभाव: बजारमा माग भएका प्राविधिक र व्यावसायिक सीपहरूको शिक्षामा कमी छ। अधिकांश विद्यार्थीहरू परम्परागत विषयहरूमा केन्द्रित छन्, जसले गर्दा स्नातक गरिसकेपछि पनि रोजगारी पाउन कठिनाइ भइरहेको छ।
* शिक्षकको गुणस्तर र तालिम: शिक्षकहरूको गुणस्तर र उनीहरूलाई प्रदान गरिने तालिममा पनि सुधारको आवश्यकता छ। आधुनिक शिक्षण विधि र प्रविधिको प्रयोगमा शिक्षकहरूलाई अभ्यस्त गराउनु महत्वपूर्ण छ।
* भौतिक पूर्वाधारको कमी: विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रहरूमा विद्यालय भवन, प्रयोगशाला र पुस्तकालय जस्ता आवश्यक भौतिक पूर्वाधारको अभावले पनि शिक्षाको गुणस्तरमा नकारात्मक असर पारेको छ।
* डिजिटल साक्षरताको कमी: आजको युग डिजिटल युग हो, तर नेपालका धेरै विद्यालयहरूमा डिजिटल साक्षरता र प्रविधिको प्रयोग न्यून छ।
भविष्यको माग र शिक्षामा सुधारका क्षेत्रहरू
भविष्यको विश्व तीव्र गतिमा परिवर्तन भइरहेको छ र यो परिवर्तनले नयाँ सीप र ज्ञानको माग सिर्जना गरेको छ। नेपालको शिक्षा प्रणालीले यी मागहरूलाई सम्बोधन गर्नुपर्छ।
* सीपमा आधारित र रोजगारमूलक शिक्षा: भविष्यको लागि शिक्षालाई सीपमा आधारित र रोजगारमूलक बनाउनु अत्यावश्यक छ। यसका लागि प्राविधिक तथा व्यावसायिक शिक्षा (TVET) लाई थप सुदृढ बनाउनुपर्छ र यसलाई विद्यालय तहदेखि नै लागू गर्नुपर्छ। बजारको मागअनुसार नयाँ पाठ्यक्रमहरू विकास गरिनुपर्छ।
* डिजिटल साक्षरता र प्रविधिमैत्री शिक्षा: कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI), मेसिन लर्निङ, डेटा विज्ञान, र साइबर सुरक्षा जस्ता क्षेत्रहरूमा ज्ञान र सीप विकास गर्नुपर्नेछ। प्रत्येक विद्यालयमा कम्प्युटर र इन्टरनेटको पहुँच सुनिश्चित गर्दै विद्यार्थी र शिक्षक दुवैलाई डिजिटल उपकरणहरूको प्रयोगमा अभ्यस्त गराउनुपर्छ। अनलाइन शिक्षण विधि र ई-लर्निङ प्लेटफर्महरूको प्रयोगलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ।
* समालोचनात्मक सोच र रचनात्मकताको विकास: विद्यार्थीहरूलाई घोकाउने भन्दा पनि सोच्न, विश्लेषण गर्न र समस्या समाधान गर्न सक्ने क्षमताको विकासमा जोड दिनुपर्छ। परियोजनामा आधारित सिकाइ (Project-based learning) र समूह कार्य जस्ता विधिहरूलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ।
* जीवनपर्यन्त सिकाइ (Lifelong Learning): द्रुत गतिमा परिवर्तन भइरहेको विश्वमा जीवनभर सिक्ने अवधारणा महत्वपूर्ण छ। शिक्षा प्रणालीले व्यक्तिहरूलाई नयाँ सीप सिक्न र पुरानो सीपलाई अद्यावधिक गर्न प्रोत्साहन गर्नुपर्छ।
* उद्यमशीलताको विकास: विद्यार्थीहरूलाई रोजगार खोज्ने मात्र नभई रोजगार सिर्जना गर्ने क्षमताको विकास गर्नुपर्छ। पाठ्यक्रममा उद्यमशीलताका विषयवस्तुहरू समावेश गर्नुपर्छ।
* शिक्षकको क्षमता विकास: शिक्षकहरूलाई आधुनिक शिक्षण विधि, प्रविधिको प्रयोग र नवीनतम शैक्षिक सामग्रीबारे नियमित तालिम दिनुपर्छ। उनीहरूको पेशागत विकासमा लगानी गर्नुपर्छ।
निष्कर्ष
नेपालमा शिक्षाको भविष्य उज्ज्वल बनाउनका लागि वर्तमान शिक्षा प्रणालीमा व्यापक सुधारको खाँचो छ। सरकार, निजी क्षेत्र, नागरिक समाज र अभिभावक सबैको सामूहिक प्रयासले मात्र भविष्यको माग अनुसारको सक्षम र सीपयुक्त जनशक्ति उत्पादन गर्न सकिन्छ। शिक्षामा लगानी गर्नु भनेको राष्ट्रको भविष्यमा लगानी गर्नु हो। हामीले गुणस्तरीय, रोजगारमूलक र प्रविधिमैत्री शिक्षा प्रणालीको विकास गर्न सकेमा मात्र समृद्ध नेपालको परिकल्पना साकार पार्न सकिन्छ।
यो विचार विमर्शले नेपालको शिक्षाको वर्तमान अवस्था र भविष्यको मागलाई कसरी सम्बोधन गर्न सकिन्छ भन्ने बारेमा केही महत्वपूर्ण बुँदाहरू प्रस्तुत गरेको छु ।
